Goldratt’ ın Dengeli Hat ve Maliyet Muhasebesi Yorumu / Aralık 2022 / Satınalma Dergisi sayı 120

Eliyahu M. Goldratt ülkemizde daha çok Amaç adlı iş romanıyla tanınıyor. Bu kitap yayınlanmadan önce Creative Output firmasını kurarak OPT (Optimized Production Technology) adında Kısıtlar Teorisi DBR (Drum-Buffer-Rope) esaslarına uygun işletme çizelgelemesi yapan yazılımı hazırlamış ve satışını yapmış. Bu yazıda sizlere  APICS (American Production  & Inventory Control Society)

·        1981 konferansında sunduğu THE UNBALANCED PLANT (Dengesiz Fabrika) ve

·        1983 konferansında sunduğu COST ACCOUNTING: THE NUMBER ONE ENEMY OF PRODUCTIVITY (Maliyet Muhasebesi: Verimliliğin Bir Numaralı Düşmanı)

yorumlarından söz edeceğim. Görselleri içeren yazıya ulaşabilirsiniz. Başlayalım..

Planlamayı fabrikaların dengeli olduğunu varsayarak yaparız. Arada bir şüpheleniriz ama yine de “yakında dengeleceğine” inanırız. Kral çıplak olamaz!

Üretim çizelgesi operasyon sürelerine göre yapılır, ancak operasyon süresi her defasında değişkenlik gösterir dolayısıyla ortalama süreler dikkate alınır.

Değişkenliğe ek olarak imalat operasyonları birbirlerine bağımlıdır, çoğu zaman biri bitmeden diğerine başlanamaz. Dolayısıyla bir operasyondaki aksama kaçınılmaz olarak hat boyunca diğerlerine de yansıyacaktır.

Yandaki basit prosesi düşünelim, B işçisi her zaman ve hiç aksatmadan tastamam 10 saatte bir iş yapan disiplinli bir arkadaş olsun. İdeal dengedeyiz, ilk 10 saatte A işçisi işini bitirecek ve takip eden her 10 saatte bir adet ürün hattan çıkacak görünüyor. Ancak A işçisinin bir sebeple ilk iki işini 12 saatte tamamladığını, ustasından azar işitince hızlanarak son iki işini 8 saatte bitirerek haftayı çizelgesine uygun kapattığını düşünelim. Zavallı B işçisi tüm disiplin ve iyi niyetli gayretine rağmen çizelgesine uyamayacak ve 4 saat fazla mesai yapmak zorunda kalacaktır. Yönetim A işçisi çizelgesine uyduğu halde işi geciktiren B işçisini eleştirecektir. Bu örnekte B işçisinde de değişkenlik olduğunda bitiş süresi daha da uzayacaktır.

Bir prosesi ne kadar çok tekrar edersek ortalamaya o kadar yaklaşır. Ancak bu bağımsız prosesler (yazı tur atmak gibi) için doğrudur, bir hat üzerinde birbirine bağımlı olan prosesler için geçerli değildir.

Hat uzadıkça problem büyüyecek, gecikmeler artacaktır. Tek parça veya çok çeşitli parça olması sonucu etkilemez. Dengeli fabrikalarda iş akışının stabil olması gerekirken belirgin yığılmalar/dalgalanmalar yaşanır, bandın çıkışına yaklaştıkça dalgalanmanın etkisi de artar. Aksamaların genellikle hammadde eksikleri, devamsızlıklar, arızalar, kalite sorunları,… vb kaynaklı olduğu düşünülür. Ancak doğrusu ana sebepleri değişkenlik ve bağımlılıktır. Sıralar halinde yürüyen bir askeri birlik düşünün, öndekiler oldukça stabil yürüdüğü halde arkadakiler arada bir hızlanmak veya yavaşlamak zorunda kalıyor.. ürtetimdeki prosesleriniz de bu birliğin sıraları gibidir.

Yönetim fabrikayı iki şekilde iyileştirebilir: ürünü değiştirerek veya kaynakların (prosesler) kullanım yaklaşımını değiştirerek.. Boş duran makinalar/işçiler kaynak israfıdır, yığılmalar dengesizlik demektir, darboğazları gösterir, darboğazların giderilmesi gerekir… Gösterilen gayrete ve ayrılan seçkin yönetim/mali kaynaklara rağmen maalesef dengeli fabrika yoktur! Dengeleme çabası işletme içindeki stokları artırır, artan stoklar akışı yavaşlatır, üretim düşer, düşen üretim siparişlerde gecikmelere yol açar, geciken siparişler müşterileri kaçırır, işler giderek bozulur.

İdeal DENGESİZLİK için öneriler:

·        Bütün kaynakları dengelemeye çalışmayın, darboğazı bulun

·        Birkaç yerde darboğaz varsa diğerlerine kapasite ekleyerek prosesin başına yakın yerde tek darboğaz bırakın, darboğazın kapasitesi asgari talep kadar olsun

·        Diğer kaynaklarda bant çıkışına doğru artacak ölçüde darboğaza göre kapasite fazlası olsun

Azalan işletme içi stoklar, fazla mesailer, gecikme cezaları vb yapılacak düzenlemeleri finanse etmeye yeterli olacaktır. Yer değiştiren yığınlar darboğazın sürekli değiştiği hissi verse de işletme içindeki birikim kalktığında gerçek darboğaz kendisini belli edecektir. Fabrika dengesi için işletme içindeki birikintileri anlık çözümleme çabaları işe yaramayacaktır, çözüm dengesizliği kabullenip buna göre plan yapmaktır.

Doğrusu gerçek darboğazı mümkün olan en üst kapasitede/kalitede çalıştırmak ve diğer tüm kaynakları boş kalmaları pahasına sadece darboğazdan geçen ürün miktarı kadar çalıştırmaktır. 

Finansmancılar standart maliyet muhasebesinin faydalarını ve sınırlamalarını bilerek kullanırlar ancak aynı teknikleri üretimcilerin yeterince anlamadan kullanması büyük sıkıntıdır.

Maliyet muhasebesi ilkeleri şu konularda kullanılır: Lokal performans ölçümü, ürün maliyeti, yatırım fizibilitesi, stok maliyeti. İlk üçü için yapılan değerlendirmeler sistemin bütününe zarar verebilir.

Finansal değerlendirmede net kar, yatırımın geri dönüş oranı ve nakit akışı temel araçlardır. Bunlar sistemin bütünü için anlamlıdır ama lokalde yarı mamulün maliyeti ve stokların kime ait olduğu gibi kavramlar nedeniyle kullanışlı değillerdir.

Transfer Fiyatı bir genel kabuldür, üreticisi yüksek yazarsa kar gösterir, ancak montaj veya sistemin bütünü belki de zararda olabilir. Sistemin bütünü için aslında kötü olmasına rağmen bu durumda üreticinin stok yapması iyi görünür.

Finansal araçların aksine maliyet muhasebesi lokal performans ölçümü içindir. Sapmalar (variance) izlenir, her ürün için örneğin bir süre tayin edilir, fiili durum izlenir, standarttan düşükse iyidir, yüksekse kötüdür. İlave olarak verim ölçülür, mümkün olduğunca her üretim kaynağının dolu dolu (full utilization, efficiency) çalışması beklenir. Departmanlar izole birimler olsaydı doğruydu ama gerçek hayatta değişkenlik+bağımlılık nedeniyle tersi doğrudur.

Dengesiz Fabrika yazısında önerilen çalışma şekli maliyet muhasebesine aykırıdır. Darboğazın akışına uygun çalışan ve bunun dışında boş duran diğer kaynaklar maliyet muhasebesi yaklaşımıyla israftır, pahalıya gelir, her durumda çalışır tutulmalıdır! Bunu yaparsanız hammaddesi tüketilmiş, kaynakları kullanılmış ancak son ürüne dönüşemeyen işletme içi stoklarınız şişecektir.

Yandaki X kaynağının darboğaz ve Y nin diğer kaynak olduğunu kabul edelim. Maliyet muhasebesi tip değişimi kayıplarını azaltmak için sizi gereksiz yere büyük partilerle çalışmaya teşvik eder. Elinize geçen nedir? Üretim zamanı değil, daha çok boş zaman….

İhtiyacımız olan işletme içi stok miktarını şişirmeden birim zamandaki üretim miktarını artırmak ve genel gideri düşürmektir.

Boş duran makinalar kadar boş duran çalışanlar da iş ahlakımıza aykırıdır. Makine fazlasını kabul etmeye yatkınız ama boş duran çalışanlara ya bir iş verilmeli yada işten çıkarılmalılar… Bu sıkıntılı bir tavırdır, tekrar gerektiğinde yetişmiş çalışan bulamayacağımız için eğitim kayıplarımız olur, çalışanlar boş kalmamak için “yavaşlayabilir”. Oysa ki bu gibi hallerde işten çıkarmak yerine darboğazda tip değişimi / operasyon vb eğitimi verebilseydik amaca (şimdi ve daime para kazanmak) uygun hareket etmiş olurduk.

Hockey Stick Phenomenon (Hokey sopası gibi) Amaçlarla Yönetimin (Management By Objectives) bir yansımasıdır. Üretim departmanı ay boyunca maliyet muhasebesinin lokal verim ilkelerine göre çalışır ancak ay sonuna doğru finansal araçları hatırlayarak iş takipçileri üretime girer ve sevk edilmesi gereken işleri bitirtmeye çalışır. Yeni aya başlarken başa dönülür, kendini sürekli tekrar eder.

Anekdot: Bir firmada 3.vardiyanın gerekmediği fark edilir, ancak piyasada gelecekte bir yükseliş beklendiği için kimse işten çıkarılmaz, ücretler aylık 25.000USD kadardır. Birinci haftanın sonunda 400.000USD lik yarı mamul birikir, “kimse çalşaların boş durmasını istemez”. İkinci haftanın sonunda yarı mamul stoklar 800.000USD ulaşır, çalışanlar işten çıkarılır, beklenen piyasa yükselişi geldiğinde eldeki stok yetmediği gibi tekrar 3.vardiyayı açacak kadar çalışan da yoktur.

Anekdot: Sıkıntıya düşen bir firma maliyet tasarrufu yapmak ister, Ekonomik Sipariş Miktarı hesaplar, partileri iki katı büyüklüğe çıkarınca pahalı tip değiştirme ekibinden tasarruf edeceğini düşünür. Aksiyon alınır, kısa sürede stoklar aşırı yükselir, nakit akışı bozulur, firma kapanmak zorunda kalır.

Kazanmanın coşkusu kaybetme korkusunu aştığında dönüşüm başlayacaktır.

scai>tech   /  blog sayfası   /  FILLRATE100 / OTIF100